Julia Keilowa, Cukiernica „Królewskie jabłko”, 1933, fabryka wyrobów platerowanych Fraget w Warszawie, fot. culture.pl
Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku wywołało w społeczeństwie polskim głębokie poczucie wspólnoty narodowej. Artyści zostali zaangażowani w poszukiwanie stylu narodowego, inspirowanego miejscowym folklorem, szczególnie Podhala i Huculszczyzny oraz osiągnięciami awangardy artystycznej: kubizmu i formizmu. Art deco stało się stylem państwowym.
W odrodzonym kraju budowano wiele gmachów państwowych i budynków użyteczności publicznej, których wnętrza projektowano w nowym stylu, głównie w Warszawie ( Muzeum Narodowe, Bank Gospodarstwa Krajowego, Ministerstwo Komunikacji, Ministerstwo Edukacji, wieżowiec towarzystwa ubezpieczeniowego Prudential), ale również w Katowicach, Łodzi, Lwowie i Gdyni.
W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, art deco wywodziło się z działalności stowarzyszeń z początku XX w. Założone w 1901 r. Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana przygotowało grunt twórcom i ugrupowaniom kształtującym główne trendy wzornictwa II Rzeczypospolitej. Kierunek wyznaczony przez Polską Sztukę Stosowaną przejęło w latach 1913 – 1926 stowarzyszenie Warsztaty Krakowskie.
Prekursorem polskiego art deco był artysta związany z Warsztatami Krakowskimi – Karol Tichy. Ten wszechstronny twórca – malarz, projektant mebli i ceramiki, w 1908 r. wygrał konkurs na projekt mebli do pokoju sypialnego ogłoszony przez Miejskie Muzeum Techniczno – Przemysłowe w Krakowie. Jego sprzęty o geometrycznym kształcie odbiegały od stylistyki secesji – były lekkie, funkcjonalne i o uproszczonej dekoracji.
Karol Tichy, Fotel na trzech nogach z zestawu mebli sypialnianych z 1909 r., fot. Pinterest
Karol Tichy, Toaletka z 1909 r., fot. Cyfrowe MNW – Muzeum Narodowe
W słynnej Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu w 1925 r. wzięli udział artyści związani z Warsztatami Krakowskimi: Józef Czajkowski, Wojciech Jastrzębowski, Zofia i Tadeusz Stryjeńscy, Karol Tichy, Edward Trojanowski i Jan Szczepkowski. Ekspozycję polską umieszczono w trzech różnych galeriach: Pawilonie Polskim, Grand Palais i w Galerii Inwalidów. Zaprezentowano na niej m.in. umeblowane wnętrza, malarstwo, rzeźbę, kilimy, tapety, plakaty, ceramikę, zabawki drewniane. Przedstawione prace w oryginalny sposób czerpały z polskiej kultury ludowej, charakteryzowały się oszczędną dekoracją, uproszczoną bryłą, zastosowaniem motywów trójkątów, rombów i zygzaków oraz śmiałą kolorystyką.
Na Wystawie Paryskiej Polska odniosła ogromny sukces, zdobywając większość nagród, w tym 35 nagród Grand Prix – w sumie 184 wyróżnienia, uzyskując tym samym czołowe miejsce wśród 22 państw europejskich.
Kapliczka Bożego Narodzenia Jana Szczepkowskiego otrzymała Grand Prix, Zofia Stryjeńska zdobyła aż pięć odznaczeń, Zygmunt Kamiński został nagrodzony za projekt banknotów.
Józef Czajkowski, Pawilon Polski na Światowej Wystawie w Paryżu , 1925 r., fot. Wikipedia .pl
Wnętrze Pawilonu Polskiego z obrazami Zofii Stryjeńskiej, fot. myvimu.com
Zrealizowana w kilku wersjach i nagrodzona w 1925 r. w Paryżu słynna rzeźba „Rytm” Henryka Kuny przedstawiała postać nagiej kobiety w pełnej wdzięku pozie, o kubizujących, zwartych kształtach podkreślonych rytmicznie opadającą draperią. Dzieło stało się symbolem rzeźby w stylu art deco, umiejętnie łączyło tradycje rzeźby klasycznej z nowoczesnością.
Atrium Pawilonu z rzeźbą Henryka Kuny „Rytm”, nagrodzoną złotym medalem, fot. garvest.com
Rzeźbiarz Jan Szczepkowski był absolwentem Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanem i krakowskiej ASP. Jego drewniana, płaskorzeźbiona „Kapliczka Bożego Narodzenia” otrzymała Grand Prix na Wystawie Paryskiej i stała się symbolem polskiej ekspozycji. Utrzymana w geometrycznych, ostro ciętych formach w nowatorski sposób nawiązywała do ludowej sztuki góralskiej.
Jan Szczepkowski, „Kapliczka Bożego Narodzenia”, obecnie w kościele p. w. św. Stanisława w Dourges we Francji, fot. tmm.net.pl
Artysta był również autorem płaskorzeźbionego fryzu na rotundzie sali obrad Sejmu RP i ryzalitów na gmachu Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie – najlepszych przykładów architektonicznej dekoracji art deco.
Jan Szczepkowski, „Wagi”, płaskorzeźba z supraporty, Bank Gospodarstwa Krajowego, fot. przewodnikwwarszawie.pl
Zofia Stryjeńska, nazywana „księżniczką polskiej sztuki”, na Wystawie Paryskiej otrzymała Grand Prix za panneaux przedstawiające „Pory roku”. Jej prace, utrzymane w żywej kolorystyce, łączyły odwołanie do rodzimego folkloru i mitologii słowiańskiej ze stylistyką art deco.
Zofia Stryjeńska, Pory roku. Lipiec – sierpień, Grand Prix w 1925 r.,tempera na płótnie, fot. cyfrowe.mnw.art.pl
Zofia Stryjeńska, Pory roku. Listopad – grudzień, Grand Prix w 1925 r., tempera na płótnie, fot. cyfrowe.mnw.art. pl
Wojciech Jastrzębowski, Meble do jadalni, Galeria Inwalidów, Wystawa Paryska, 1925 r., fot. iwp.com.pl
Po rozpadzie Warsztatów Krakowskich w 1926 r. powstała Spółdzielnia Artystów i Rzemieślników „Ład”, której założycielami byli: Józef Czajkowski, Wojciech Jastrzębowski, Kazimierz Młodzianowski, Karol Stryjeński i Karol Tichy. Celem nowego stowarzyszenia było tworzenie zarówno przedmiotów unikatowych, jak i przeznaczonych do masowej produkcji. Wyroby charakteryzował szacunek do materiału i dążenie do umiejętnego wykorzystania jego walorów estetycznych i funkcjonalnych. Projektowano tkaniny, meble, ceramikę, metaloplastykę. Artyści „Ładu” otrzymywali zlecenia na wystrój wielu ważnych instytucji państwowych – Ministerstwa Edukacji Narodowej (Wojciech Jastrzębowski), Sejmu, Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie.
Wojciech Jastrzębowski, Ministerstwo Edukacji Narodowej w Warszawie, fot. Wikipedia.pl
Palarnia pasażerów klasy turystycznej na pokładzie M/S Piłsudski, fot. graptolite.net
Kilimem jako tkaniną artystyczną jako pierwsi zainteresowali się artyści związani z Warsztatami Krakowskimi. W 1921 r. zorganizowano warsztaty Kilim Polski w Henrykowie pod Warszawą, w którym realizowano projekty K. Stryjeńskiego – kilim „Jodełki” czy W. Jastrzębowskiego – „Piły”. Artyści „Ładu” kontynuowali tę tradycję, komponowali wzory oparte na układach geometrycznych, z przewagą wzorów poziomych i ukośnych, z powtarzającymi się rytmicznie motywami, pojawiały się również dekoracje roślinne i graficzne symbole.
Kilim z motywem liści, projektu Zofii Stryjeńskiej, realizacja: Polskie Towarzystwo Tkackie „Kilim”, Gliniany koło Lwowa, ok. 1937 – 1939, fot. msu.mnp.art.pl
Spółdzielnia „Ład” wywarła duży wpływ na rozwój polskiej sztuki użytkowej.
Ikoną malarstwa art deco były eleganckie obrazy słynnej artystki polskiego pochodzenia Tamary Łempickiej, na których przedstawiała postacie wyemancypowanych, nowoczesnych kobiet o kubizujących kształtach.
W okresie międzywojennym na terenie Polski działało kilka firm budujących swój wizerunek w oparciu o nowoczesne wzornictwo art deco. Były to wytwórnie porcelany, szkła i platerów.
Z największą Fabryką Porcelany w Ćmielowie współpracowali czołowi projektanci: Tadeusz Szafran, Józef Szewczyk, Franciszek Kalfas i Halina Burtanówna.
Figurka „Twardowski na kogucie”, proj. Franciszek Kalfas, 1942-1944, fabryka porcelany w Ćmielowie, fot. Muzeum Narodowe w Kielcach
W latach 1932-1934 w wytwórni rozpoczęto produkcję trzech fasonów serwisów do kawy, projektu Bogdana Wendorfa: „Płaskiego”, „Kuli” i „Kaprysu”, sztandarowych dzieł art deco. Naczynia posiadały geometryczne kształty, dekorowane były stylizowanymi wzorami kwiatowymi, tureckimi, japonizującymi i marmurkowymi, często w kontrastowych zestawieniach kolorystycznych.
Serwis do kawy „Kula”, Bogdan Wedorf, Fabryka Porcelany i Wyrobów Ceramicznych w Ćmielowie, fot. cyfrowe.mnw.art.pl
Serwis do kawy „Kaprys”, Bogdan Wendorf , Fabryka Porcelany i Wyrobów Ceramicznych w Ćmielowie, fot. DESA Unicum
Fabryka porcelany Giesche w Katowicach – Bogucicach także wytwarzała utrzymane w stylu art deco figurki tancerek i rusałek.
Fabryka Artystycznych Fajansów i Terakoty w Pacykowie koło Stanisławowa zasłynęła z figurek przedstawiających egzotyczne i domowe zwierzęta, współczesnych kobiet w modnych strojach i eleganckich dżentelmenów, górali, Hucułów, Krakowiaków. O wytwórni pisaliśmy już szerzej na naszym blogu.
W odrodzonej Polsce nastąpił rozwój przemysłu szklarskiego. Nowoczesna technologia szkła prasowanego wypierała tradycyjne metody, ponieważ pozwalała na masową produkcję. Wiodącymi hutami szkła w tym okresie były : huta Niemen pod Nowogródkiem, Hortensja w Piotrkowie Trybunalskim i Zawiercie na Dolnym Śląsku.
W hucie Niemen powstawały wyroby dobrej jakości, często kopiowano wzory francuskie i czeskie. Głównym projektantem był Michał Titkow, który wyspecjalizował się we wzorach art deco.
Wazon, Huta Szkła J. Stolle „Niemen” (Brzozówka) fot. cyfrowe.mnw.art.pl
W nowym stylu art deco produkowały swoje wyroby wytwórnie platerów takie jak: Bracia Henneberg, Fraget i Norblin. Były to naczynia o kubistycznej, geometrycznej formie, gładko polerowanych powierzchniach i ograniczonej dekoracji. W latach 30. pod wpływem stylu streamline formy platerów przybrały miękką, opływową linię.
Julia Keilowa z domu Ringel to najbardziej znana projektantka naczyń metalowych i zastaw stołowych okresu międzywojennego. Uczyła się metaloplastyki w pracowni Karola Stryjeńskiego i rzeźby pod kierunkiem Tadeusza Breyera. Projektowała funkcjonalne, nowoczesne przedmioty o geometrycznych kształtach takich jak: kule, prostopadłościany, stożki, kontrastowo zestawiała wypukłości z wklęsłościami.
Z firmy Antoniego Marciniaka pochodzą nowoczesne żyrandole i lampy na biurko w stylu art deco, wykonane z mosiądzu chromowanego lub niklowanego, o geometrycznych kształtach.
