Historia grafiki cz.2
Kolekcjonowanie dzieł sztuki warto zacząć od kupowania prac na papierze czyli grafiki lub fotografii artystycznej, ponieważ są one dostępne w stosunkowo niskich cenach i w szerokim wyborze. Możemy nabyć je na aukcjach grafiki i plakatu, w galeriach dzieł sztuki i antykwariatach, ale aby dokonać odpowiedniego wyboru, warto wcześniej zaznajomić się z twórczością poszczególnych artystów na przestrzeni wieków oraz z różnorodnymi technikami graficznymi.
Techniki graficzne dzielimy na trzy grupy:
- techniki druku wypukłego – drzeworyt, linoryt, gipsoryt
- techniki druku wklęsłego – miedzioryt, akwaforta, akwatinta, mezzotinta, sucha igła, miękki werniks, staloryt
- techniki druku płaskiego – litografia, algrafia, cynkografia, fotolitografia
Druk wypukły polega na żłobieniu w matrycy linii i płaszczyzn, które mają być niewydrukowane – ślad pozostawiają wypukłe części formy drukowej.
W druku wklęsłym odwrotnie – farbę wciera się w miejsca wyżłobione lub wytrawione, które następnie odbija się na papierze.
W druku płaskim artysta opracowuje rysunek wprost na płaszczyźnie płyty; część nie pokryta rysunkiem odporna jest na przyjmowanie farby drukarskiej.
Istnieje również druk sitowy (serigrafia), gdzie farba jest przetłaczana przez matrycę.
DRZEWORYT
Drzeworyt jest najstarszą techniką graficzną, w której rysunek nanosi się na gładko wyszlifowaną drewnianą deskę, następnie opracowuje się ją dłutami i nożami tworząc zagłębienia. Drukują wypukłe części matrycy, w zależności od układu słojów klocka można wyróżnić dwie podstawowe techniki drzeworytnicze: drzeworyt langowy – linie wycina się wzdłuż słojów drewna oraz drzeworyt sztorcowy – rysunek wycina się w poprzek słojów, uzyskując bardziej precyzyjne linie.
Początkowo stempli drewnianych używano do druku na tkaninie (Indie oraz kraje arabskie). Najwcześniej technikę drzeworytu do druku na papierze wykorzystano w Korei, następnie w Chinach (VII-X w.), gdzie buddyści używali odbitek drzeworytniczych do celów misyjnych. Z 868 roku pochodzi pierwsza książka blokowa Diamentowa sutra.
W Europie technika drzeworytu rozpowszechniła się dopiero w XIV w. Około 1370 – 1380 powstał Le Bois Protat – najstarszy, pochodzący z Francji, zachowany fragment drewnianego stempla z przedstawieniem scen Ukrzyżowania i Zwiastowania.
Pierwsze odbitki odbijane były jednostronnie, na pojedynczych arkuszach papieru tzw. drzeworyty luźne. Były to zazwyczaj karty do gry lub scenki religijne. Odbitki charakteryzował surowy rysunek konturowy, pozbawiony modelunku światłocieniowego, w późniejszym okresie kolorowano je farbami.” Św. Krzysztof” z 1423 r. z klasztoru w Buxheim w Austrii jest najstarszym datowanym drzeworytem.
Wraz z rozwojem papiernictwa w XV w. nastąpił dalszy rozwój techniki: powstały duże warsztaty drzeworytnicze (Reisser, Formschneider, Briefmaler). W tym okresie pojawiły się pierwsze książki blokowe (ksylograficzne) – w tym samym klocku drewnianym wycinano zarówno tekst, jak i ilustracje, a nie zapisane rewersy kart sklejano razem, następnie zszywano. Najważniejsze europejskie książki blokowe to „Apocalypsis”, „Biblia Pauperum”, „Speculum Humanae Salvationis”, „Ars Memorandi”, „Ars Moriendi”, „Vita, Passio et Resurrectio Jesu Christi”.
Wraz z wynalezieniem przez Gutenberga ruchomej czcionki ok. 1455 r. i rozwojem druku książkowego następuje rozdzielenie tekstu i obrazu. „Kronika świata” Hartmana Schedla (1493) jest największą książką z XV w. , do której 1809 ilustracji drzeworytniczych wykonał norymberski malarz Michael Wolgemut.
Cracovia, Kronika śwata, Michael Wolgemut, fot. Wikipedia
Z jego pracowni wywodzi się największy mistrz niemieckiego renesansu, a zarazem jedna z największych indywidualności w historii grafiki – Albrecht Dürer (1471 – 1528), z twórczością którego wiążą się początki grafiki autorskiej. Do swojej sztuki wprowadził renesansowe wzorce ze sztuki włoskiej, artysta wspaniale operował światłocieniem i ekspresyjną linią. Najpiękniejsze jego drzeworyty to: ” Wielka Pasja”, „Apokalipsa”, „Życie Marii” czy „Mała Pasja”. Najdoskonalszym technicznie drzeworytem z XVI w. jest „Św. Trójca” z 1511 r.
Albrecht Dürer, Św. Trójca, 1511 r., drzeworyt, fot. Encyklopedia PWN
Z warsztatu Dürera wywodzili się inni znani drzeworytnicy: Hans z Kulmbachu, Hans Baldung zw. Grien. Słynni byli również Hans Holbein mł., Lucas Cranach st., Lucas van Leyden i Erhard Altdorfer („Biblia lubecka”).
W XVI w. wyprowadzono również tzw. białoryt, w którym występuje biały rysunek na czarnym tle – jego głównym reprezentantem był Urs Graf (1485-1527/1528).
Urs Graf, Rycerz, białoryt, fot. Europeana.eu
Pojawiają się również pierwsze drzeworyty światłocieniowe, które umożliwiły naśladowanie efektów rysunku wykonanego rozwodnionym tuszem na papierze. W latach 1507 – 1508 powstają drzeworyty „en camaieu” – jest to technika z klockiem wiodącym i jednym klockiem tonowym, dającym odcień koloru. Pierwszym datowanym drzeworytem światłocieniowym jest rycina Hansa Burgkmaira „Kochankowie zaskoczeni przez śmierć” z 1510 r. Później pojawia się drzeworyt chiaroscuro, wykonany z wielu klocków tonowych, niekiedy z pominięciem klocka kluczowego. Pierwszy zastosował go Niderlandczyk Jost de Negker (1508), ale najlepszymi przedstawicielami tej techniki byli Włosi: Ugo da Capri (koncesja od senatu weneckiego na wykonywanie drzeworytów chiaroscuro), Antonio da Trento, Andrea Andreani. Wybitne osiągnięcia na tym polu mieli również Hans Burgkmair st. i Hans Baldung – Grien.
Ugo da Capri, Diogenes, drzeworyt chiaroscuro, fot. Wikipedia
Pod koniec XVI w. z drzeworytem zaczęły konkurować nowsze techniki graficzne – miedzioryt i akwaforta, chociaż wielu artystów starało się utrzymać technikę drzeworytu na wysokim poziomie artystycznym, np. współpracownik Rubensa Christoffel Jegher oraz Jan Lievens, przyjaciel Rembrandta; we Francji Jean Michel Papillon ( ilustracje do „Bajek” La Fontaine`a).
Odrodzenie techniki nastąpiło po wynalezieniu przez Thomasa Bewicka w 1771 r. drzeworytu sztorcowego, który pozwalał rytować we wszystkich kierunkach i osiągać bardziej malarskie efekty.
Thomas Bewick, Żółta sowa, drzeworyt sztorcowy, fot. Wikipedia
W XIX w. nowa technika rozprzestrzeniła się w Anglii w związku z działalnością Wiliama Morrisa, propagującego piękną książkę oraz we Francji. Była popularną techniką ilustracyjną dla prasy i książek, a także reprodukcyjną, odtwarzającą dzieła malarskie.
Gustaw Dore, Boska Komedia, drzeworyt sztorcowy, fot. Pinterest
Apogeum rozwoju drzeworytu sztorcowego możemy zaobserwować w pracach wybitnych francuskich artystów – ilustratorów: Honore Daumier i Gustawa Dore. Wokół malarza – grawera Augusta Leper`a powstała szkoła drzeworytnicza.
Pod koniec XIX w., wraz ze wzrostem zainteresowania estetyką „prymitywu” nastąpiło odrodzenie drzeworytu langowego. Pionierem był Paul Gauguin, którego ryciny stały się inspiracją dla francuskich nabistów, fowistów i niemieckich ekspresjonistów. W technice tej tworzyli: Edward Munch, Franz Marc, Emil Nolde.
Paul Gauguin, Auti te pape, drzeworyt barwny, fot. Rynek i Sztuka
LINORYT
Jest to technika uprawiana od początku XX w. Negatyw opracowuje się na kawałku linoleum, a zasady techniczne i efekty formalne są podobne jak w drzeworycie langowym. Najwybitniejsze prace w tej technice wykonywał Pablo Picasso.
Pablo Picasso, Brodaty w wieńcu, linoryt barwny, fot. Encyklopedia PWN
MIEDZIORYT
Technika druku wklęsłego, w której rysunek wykonuje się rylcem na wypolerowanej miedzianej płycie, następnie pokrywa się go farbą i odbija się na prasie. Na powierzchni papieru druk miedziorytniczy jest lekko wypukły.
Miedzioryt wywodzi się prawdopodobnie ze złotniczej techniki niella, którą posługiwali się włoscy artyści w pierwszej połowie XV w. Pierwszy datowany miedzioryt pochodzi z 1446 r. i przedstawia biczowanie Chrystusa. Główne ośrodki miedziorytnicze powstały w drugiej połowie XV w. we Włoszech, w Niemczech i Niderlandach. W górnej Nadrenii działał Mistrz Kart do Gry i jego uczeń Mistrz E.S. , który wprowadził szrafirunek krzyżowy – cieniowanie przy pomocy krzyżujących się linii).
Mistrz Kart do Gry, Ptaki, miedzioryt, fot. Wikipedia
Mistrz E.S. Chrystus Boleściwy, miedzioryt, fot. Wikipedia
Pierwszym znanym z nazwiska mistrzem miedziorytu był Martin Schongauer, ale najdoskonalsze ryciny wykonał Albrecht Dürer, z których najbardziej znane to: „Rycerz, śmierć i diabeł”, Św. Hieronim” i „Melancholia”.
Albrecht Dürer, Rycerz, śmierć i diabeł, miedzioryt, fot. Encyklopedia PWN
We Włoszech technikę miedziorytu do perfekcji doprowadzili: Antonio Pollaiuolo, Andrea Mantegna i Marcantonio Raimondi. Na północy Lucas van Leyden został nazwany niderlandzkim „Dürerem”, ponieważ zasłynął wyborną techniką miedziorytniczą. Z czasem wiele warsztatów miedziorytniczych zaczęło specjalizować się w reprodukowaniu prac wybitnych malarzy, np. Petera Paula Rubensa (grafiki Boeltiusa Bolswerta, Paula Pontiusa). W XVII w. głównym ośrodkiem miedziorytu stała się Francja, gdzie działają: Antoine Masson i Robert Nanteuil. Claude Mellan (1598-1688) tworzył majstersztyki techniczne metodą taille simple, polegającą na wykonaniu ryciny jedną spiralną linią, np. „Chusta św.Weroniki”. Pod koniec XVII w. zainteresowanie tą dziedziną grafiki słabnie.
Claude Mellan, Chusta św. Weroniki, miedzioryt, fot. Wikipedia
MIEDZIORYT PUNKTOWANY
Odmiana miedziorytu, w której grafik nie posługuje się kreską, lecz wybija na płycie drobne punkciki, co daje na rycinie efekt szerszej gamy szarości. Do prekursorów tej techniki należy działający w XVI w. Guilio Campagnola, ale największy rozwój nastąpił dopiero w Anglii w XVIII w. – W. Ryland i F. Bartolozii.
Giulio Campagnola, Leżąca Wenus, miedzioryt punktowany, fot. Wikimedia Commons
STALORYT
Technika, w której zasady wykonywania rytu i odbijania są takie same jak w miedziorycie, ale negatyw opracowuje się na płycie stalowej. Technika ta została po raz pierwszy zastosowana w Anglii przez Karola Heatha w 1820 r., następnie rozpowszechniła się we Francji i Anglii. Rytowano widoki miast, albumy z krajobrazami, żurnale mód oraz wykonywano ilustracje książkowe ( trwałość płyty umożliwiała uzyskanie bardzo dużej ilości odbitek). Staloryt dzisiaj używany jest do druku znaczków pocztowych i papierów wartościowych, ale rzadko w grafice artystycznej.
Adolphe Rouargue, Plac zamkowy w Warszawie, staloryt, fot. Desa
SUCHA IGŁA (SUCHORYT)
W tej technice druku wklęsłego rysunek graweruje się na miedzianej, mosiężnej lub cynkowej płycie metalową igłą, która pozostawia rowek i wiórek metalowy, zatrzymujące farbę. Daje to efekt tzw. dymka, obok głównej kreski, co przypomina na odbitce szkic ołówkowy. Suchą igłę stosowano często jako uzupełnienie innych technik graficznych – akwaforty, akwatinty, mezzotinty, miękkiego werniksu.
Po raz pierwszy suchą igłę zastosował Mistrz Księgi Domowej z Wolfegg, określany również Mistrzem Kabinetu Amsterdamskiego (ok.1480). Jako samodzielną technikę pierwszy zastosował ją Andrea Mandolla (1522 – 1563).
Mistrz Księgi Domowej, Śmierć i młodzieniec, sucha igła, fot. Wikipedia
AKWAFORTA
Nazywana inaczej kwasorytem została wynaleziona na przełomie XV – XVI w. Polega na wykonaniu rysunku igłą grawerską w warstwie ochronnej, którą powleczona jest płyta metalowa. Odsłonięte partie są poddane działaniu kwasu. Powstają w ten sposób zagłębienia, w których zatrzymuje się farba, przenoszona następnie na papier w prasie wklęsłodrukowej. Technika akwaforty daje w rycinach efekty przypominające swobodne rysunki piórkiem.
Początkowo do druku używano płyt żelaznych, ale ulegały korozji, dlatego też z czasem zaczęto stosować płyty miedziane. Pierwsze datowane akwaforty Ursa Graffa pochodzą z 1413 r. W XVI w. znanymi artystami tworzącymi w tej technice byli: Albrecht Altdorfer, Włosi Francesco Mazzuola i Federico Barocci, w Niderlandach Lucas van Leyden, Pieter Bruegel i Bartholomaeus Spranger.
Wybitny wkład w rozwój akwaforty miał Rembrandt van Rijn (1606 – 1669), który wykonał ok. 350 rycin w tej technice. Wprowadził subtelny, swobodny styl malarski, wspaniałe efekty światłocieniowe i miękką linię rysunku. Technikę uzupełniał suchą igłą, przecieraniem płyty pumeksem, pogłębianiem rytu rylcem. Najsławniejsze ryciny to: Przekupień trucizny na szczury (1632), Krajobraz z trzema drzewami (1643), Autoportret w czasie rysowania (1645), Trzy krzyże (1653), Chrystus w Emaus (1654), Ecce Homo (1655). Jego prace stały się inspiracją dla następnych pokoleń artystów.
Rembrandt van Rijn, Trzy krzyże, akwaforta, fot. Wikipedia
Rembrandt van Rijn, Uczony w swojej pracowni („Faust”), akwaforta, sucha igła miedzioryt, fot. PAUart
Mistrzami akwaforty w XVII w. byli także Jacob van Ruisdael, Jacques Callot, Claude Lorrain, Guido Reni i Giovanni Francesco Grimaldi.
W XVIII w. powstała akwaforta tonowana, w której płyta przed odbiciem tonowana jest tamponem.
Józef Pankiewicz, Ulica Jerzual w Dinan, z kotem, akwaforta tonowana, fot. cyfrowe. mnw. art.pl
AKWATINTA
Została wynaleziona w XVIII w. przez grafika francuskiego Jean’a Baptiste’a Le Prince’a, ucznia Francoisa Bouchera. Operuje nie linią, ale plamą, umożliwiając efekty światłocieniowe, przypominające rysunki węglem lub akwarelą, stąd nazywana manierą lawowaną lub ołówkową. Często stosowana była w połączeniu z akwafortą, co pozwalało zespolić efekty linearne ze światłocieniowymi.
Jean Baptiste Le Prince, Kołyska, akwatinta, fot. Wikimedia Commons
Płytę metalową pokrywa się równomierną warstwą sproszkowanej kalafonii lub asfaltu o różnej grubości ziarenek i podgrzewa, by przylgnęły do powierzchni płyty. Stosuje się także rozpyloną w specjalnym pudle żywicę, która roztapiając się osiada kropelkami na metalu. Kwas przedostając się między ziarnkami do metalu trawi w nim siatkę zagłębień, pozostawiając jasne punkciki. Przed zanurzeniem w kwasie, zaznacza się rysunek pędzelkiem umoczonym w werniksie woskowym oraz pokrywa te powierzchnie, które mają pozostać jasne. Gradację tonów uzyskuje się różnicując czas trawienia płyty.
W mistrzowski sposób akwatintę stosował Francisco de Goya w cyklach graficznych” Los Caprichos (Kaprysy)”, „Los Desastres della Guerra (Okrucieństwa wojny)” i „Los Disparates „(Szaleństwa).
