W dzisiejszym wpisie przedstawimy ornamenty powstałe w sztuce Starożytnej Grecji, Rzymu, Bizancjum oraz Północnej Europy.
Ornamentyka w Starożytnej Grecji
Ornamentyka w sztuce greckiej najbardziej widoczna jest w architekturze oraz w dekoracji naczyń. Zachowane przykłady dotyczą w głównej mierze tych dwóch dziedzin sztuki, ponieważ malarstwo z tego okresu nie zachowało się. W Starożytnej Grecji najpierw pojawiły się ornamenty geometryczne, bazujące na prostych kształtach, takie jak spirala, zygzak, meander czy fala. Jako ciekawostkę można dodać, że ornament falisty znany był pod inną nazwą – „biegnący pies”.
W Starożytnej Grecji wykształciło się specyficzne zdobienie zwane kimationem (krajnikiem). Jest to ornament ciągły w formie pasa ze stylizowanych liści, który występuje w architekturze, malarstwie oraz rzemiośle artystycznym. Kimationy obecne w dekoracji architektonicznej posiadały zdobienie z różnorakich elementów. Te najprostsze posiadały zdobienie geometryczne (kimation dorycki, joński) lub kwiatowe (kimation lesbijski). W dalszym etapie rozwoju tej sztuki pojawiły się ornamenty roślinne złożone z pojedynczych motywów, takich jak liście lub kwiaty, które są połączone ze sobą w ciągły pas dekoracji. Przykładem takiej dekoracji jest akant, feston, palmeta oraz rozeta. Występują też zdobienia z motywami figuralnymi, jak np. maska. W sztuce tego okresu występowały dekoracje złożone z ornamentów zwierzęcych (delfiny, bukranion), pojawiły się także zdobienia stosowane wcześniej w architekturze, takie jak astragal, ząbki lub perełki.
Poniżej przedstawiamy kilka ornamentów oraz sposobów dekoracji w sztuce greckiej.
Ornamenty roślinne:
Akant – ornament stworzony w oparciu o liście, łodygi oraz kwiaty rośliny rosnącej dziko w strefie śródziemnomorskiej. Ornament ten wykształcił się w okresie starożytnym. W kolejnych epokach przybierał rozmaite formy – od prostej formy, odwzorowującej realne kształty rośliny, poprzez wybujałą postać obecną w sztuce barokowej aż po zredukowane formy takie jak akant suchy.
Arabeska – wywodzi się ze stylizowanej wici roślinnej, którą stosowano w starożytności.
Feston – motyw dekoracyjny w formie podwieszonego po bokach zwisającego ku dołowi pęku kwiatów, złożonych z liści, kwiatów i owoców. Jest to także określenie na podwieszoną w ten sposób tkaninę. Często festony zawieszone są na guzach i przewiązane wstęgą lub kokardą. Ornament ten stosowany był w dekoracjach starożytnych (głównie w Rzymie), renesansowych,manierystycznych, barokowych i klasycystycznych.
Girlanda – wieniec o zamkniętej formie z liści lauru, dębu, kwiatów lub owoców.
Palmeta – motyw dekoracyjny w formie rozłożonego wachlarzowo, symetrycznego, stylizowanego liścia palmy. Wykorzystywany jako pojedynczy motyw zdobniczy lub też zestawiany w formie pasa ciągłego.
Ornament zwierzęce:
Bukranion – motyw dekoracyjny o kształcie czaszki byka często o znaczeniu symbolicznym -jako symbol zwierzęcia ofiarnego, zazwyczaj płaskorzeźbiony, stosowany głównie w architekturze rzymskiej (umieszczany był na metopach, fryzach,a poszczególne elementy połączone są za pomocą girlandy z liśćmi, kwiatami i owocami, która jest zawieszona na rogach). Ornament ten pojawił się ponownie w czasach późniejszych w renesansie oraz klasycyzmie. Podobnym elementem dekoracyjnym jest aegikranion (jest to czaszka kozy, mająca podobną dekorację i podobną symbolikę).
Bukefalion – motyw dekoracyjny w kształcie łba żywego konia, przyozdobionego wstęgami i girlandami, często płaskorzeźbiony, stosowany w sztuce sepulkralnej starożytnej Grecji i Rzymu.
Ornamenty geometryczne:
Meander – ornament w formie ciągłego pasa dekoracji złożony z linii prostych załamujących się pod kątem prostym. Powstało kilka typów tego zdobienia, m.in. poprzez nakładanie na siebie linii czy też przenikające lub zanikające linie.
Astragal – jest to ornament w formie ciągłego pasa dekoracyjnego złożonego z półwypukłych perełek lub krążków oddzielonych od siebie. Początkowo występował on w dekoracji architektonicznej i zazwyczaj umieszczano go pomiędzy trzonem kolumny a głowicą lub jako dekorację bazy
Motywy dekoracyjne w sztuce greckiej:
Gryf – motyw dekoracyjny wykorzystywany w sztuce greckiej i rzymskiej. Stworzenie to ma ciało lwa, skrzydła i głowę drapieżnego ptaka. Motyw ten umieszczany był w zdobieniach architektonicznych, malarstwie oraz rzemiośle.
Układ antytetyczny – jest to dekoracyjny układ figuralny lub ornamentalny o elementach przeciwstawiających się sobie po obu stronach osi symetrii. Składa się z elementu środkowego i bocznych lub tylko z bocznych. Występuje jako układ zamknięty lub stanowi ogniwo układu ciągłego. Stosowany często w Starożytności, odgrywał znaczącą rolę w kościelnej sztuce średniowiecznej, a także w ornamentyce renesansowej (groteska) i klasycystycznej.
Układ heraldyczny – jest to niewłaściwie używane określenie na elementy dekoracyjne ustawione w układzie antytetycznym. Często motywy te są stylizowane na części pochodzące z herbów, np. lew kroczący ujęty z profilu.
Starożytny Rzym oraz Bizancjum, będące spadkobiercą sztuki antycznej nie wykształciły nowych ornamentów, ale korzystały z powszechnie już znanych greckich zdobień. Jak wspomniane było w poprzednim wpisie, dekoracje rzymskie były niezwykle barwne.
Groteska – jest to ornament składający się z wici roślinnej, w którą wpleciono motywy dekoracyjne, figuralne i zwierzęce, owoce, kwiaty, panoplia, elementy architektury czy rzeczy fantastyczne. Ornament ten wytworzył się w sztuce rzymskiej w I w. n.e. i występował także w późniejszych okresach (renesans, klasycyzm) jako samodzielny motyw dekoracyjny lub też w połączeniu z innymi dekoracjami.
Sztuka bizantyjska
W sztuce bizantyjskiej pojawiają się wcześniej wspomniane dekoracje i motywy zdobnicze. Swoistą nowością jest ornament geometryczny, który mimo prostej formy układany jest naprzemiennie w formy przypominające meander. Spośród dekoracji, jakie można oglądać w zachowanych zabytkach bizantyńskich i wczesnochrześcijańskich popularne były gwiazdy, rozetki, kwiaty, stylizowane wici roślinne oraz proste zdobienia złożone z elementów geometrycznych.
Północna Europa
Na północy Europy w sztuce celtyckiej i germańskiej najpopularniejszy był ornament geometryczny, a w szczególności spirale i niezwykle skomplikowane plecionki.
Plecionka – jest to ornament złożony z linii, wstęg, taśm, pasów lub listew (plecionka geometryczna), ciał zwierzęcych lub wstęg z głowami i kończynami zwierzęcymi (plecionka zwierzęca), łodyg roślinnych lub wstęg z liśćmi i kwiatami (plecionka roślinna). Elementy plecionki zachodzą na siebie wzajemnie naprzemiennie, u dołu i u góry całej kompozycji. Mogą zwijać się w spirale, skomplikowane układy ósemek czy warkoczy. Poza sztuką celtycką występuje na Bliskim Wschodzie, a także w późniejszych okresach w sztuce – w romanizmie, malarstwie miniaturowym (malarstwo iryjskie) czy w mozaikach.
